ئه‌مڕۆكه‌ زانكۆكانی هه‌رێمی كوردستان به‌ڵكو زۆربه‌ی هه‌ره‌ زۆری زانكۆكانی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست به‌چه‌ندین قه‌یرانی ترسناكی زانستی وئه‌كادیمی ومه‌عریفیدا تێده‌په‌ڕن. سه‌رچاوه‌ی قه‌یرانه‌كانیش، به‌شێوه‌یه‌كی گشتی، ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ فاكته‌ره‌ سیاسی وسۆسیوڵۆژییه‌كان كه‌ته‌واو گه‌مارۆی پڕۆسه‌ زانستییه‌كانی داوه‌. زانایانی سۆسیۆڵۆژیا له‌م باره‌یه‌وه‌ جه‌خت له‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ گوشاره‌ سۆسیۆڵۆژییه‌كان توانای تێكشاندنی توانا زیهنی ومه‌عریفی وبیركردنه‌وه‌ییه‌كانی هه‌یه‌ تا ئه‌و ڕاده‌یه‌یی تاكه‌كان كه‌سێتی خۆیان له‌ده‌ست ده‌ده‌ن. ئه‌م وێنانه‌یان شوبهاندووه‌ به‌ترس ودڵه‌ڕاوكێی خوێندكاران به‌رامبه‌ر به‌تاقیكردنه‌وه‌كان كه‌ له‌زۆر حاڵه‌تدا، گه‌رچی خوێندكاره‌كه‌ خوێندكارێكی لێهاتوو و سه‌ركه‌وتووش بێت، به‌ڵام زۆر به‌ترس ولاوازییه‌وه‌ ڕووبه‌ڕوی تاقیكردنه‌وه‌كان ده‌بێته‌وه‌. هه‌ر ئه‌مه‌شه‌ زۆر جار ئاسته‌كان وه‌ك پێویست ده‌رناچن وبه‌لاوازی ده‌شكێته‌وه‌. له‌مه‌ش مه‌ترسیدار تر گوشاری ده‌سه‌ڵاتی سیاسیه‌ دوای ئه‌وه‌ی قه‌واره‌ سیاسیه‌كان به‌ته‌واوی كۆنتڕۆڵی سه‌رجه‌م جومگه‌كانی ژیان ده‌كه‌ن به‌زانست ودادگا وپه‌روه‌رده‌ وته‌ندروستی. . . هتد. به‌مه‌ش ده‌سه‌ڵاتی سیاسی ده‌بێته‌ خاوه‌ن ده‌سه‌ڵاتی بڕیاردان. پێش ڕۆژهه‌ڵاتیش، ڕۆژئاواییه‌كان به‌چه‌ندین قه‌یرانی هاوشێوه‌ تێپه‌ڕیون. به‌ڵام ئه‌وان به‌هۆی بزێویی تاكه‌كان وئاستی ڕۆشنبیرییان وجێبه‌جێكردنی سستمی حوكمڕانیه‌وه‌ توانیویانه‌ چاره‌سه‌ری گونجاو بۆ قه‌یرانه‌كان بدۆزنه‌وه‌ وچه‌ندین مه‌ڵبه‌ندی وه‌ك ئۆكسفۆرد و كامبریج بونیاد بنێن.

 ئه‌و فاكته‌رانه‌ی كه‌هۆكارن بۆ چاره‌سه‌ر خۆی له‌م خاڵانه‌ی خواره‌وه‌دا ده‌بینێته‌وه‌:

یه‌كه‌م / تیۆری شیكاری سایكۆڵۆژی
ئه‌م تیۆره‌ باس له‌توانا وڕێژه‌ی ئاره‌زو و وچێژه‌كان ده‌كات. به‌لای فرۆیده‌وه‌ خۆی له‌منێكی نموونه‌یی وباڵادا ده‌بینێته‌وه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ی هه‌ر تاكێك پێویسته‌ لای خۆیه‌وه‌ هه‌ڵه‌كان ڕاست بكاته‌وه‌ وببێته‌ ده‌سه‌ڵاتێكی سه‌ربه‌خۆی ئه‌كتیڤ تا بتوانێت گوشار بخاته‌ سه‌ر هێزی ده‌سه‌ڵاتی سیاسی وته‌نگه‌ژه‌ سۆسیۆڵۆژییه‌كان كه‌به‌لای ئه‌دله‌ره‌وه‌ بریتیه‌ له‌هه‌وڵ وكۆششی تاك له‌پێناو به‌ده‌ستهێنانی خواست وحه‌ز و ئاره‌زوو ونمره‌یه‌كی نموونه‌یی. ئه‌م جۆره‌ شێوازه‌ له‌مامه‌ڵه‌كردن به‌لای كارڵ یۆنگه‌وه‌ بریتیه‌ له‌گه‌ڕان به‌دوای شته‌ پیرۆزه‌كان وبه‌لای ئیلبێرت باندۆراشه‌وه‌ خۆی له‌تیۆری چالاكیه‌كانی خوددا ده‌بینێته‌وه‌. لای ئێمه‌ی كوردیش به‌شێوه‌یه‌كی گشتی سه‌رجه‌م حه‌ز وئاره‌زوو ونمره‌كانمان له‌به‌رژه‌وه‌ندیدا ده‌بینینه‌وه‌ وتاكه‌كانمان به‌هۆی گه‌یشتن به‌ئاواته‌ میتریالیزمه‌كانی خۆیان ماوه‌كان نزیك ده‌خه‌نه‌وه‌، به‌ڵكو ده‌یانه‌وێت به‌زووترین كات ماوه‌ وزه‌مه‌نه‌ سروشتییه‌كان ببڕن. ئه‌مه‌ش، بێگومان له‌سه‌ر بنه‌مای خۆبه‌ده‌ستدانه‌وه‌ ڕووده‌دات به‌رامبه‌ر به‌خاوه‌ن بڕیاره‌ سۆسیۆڵۆژی وده‌سه‌ڵاته‌ سیاسیه‌كان. ئه‌م جۆره‌ تاكانه‌ كه‌به‌م شێوه‌ وشێوازه‌ گۆشكرابێت گه‌ر بێنه‌ زانكۆكان ئه‌وا زۆربه‌ی هه‌ره‌ زۆریان به‌مه‌به‌ستی فێركردن وگه‌شه‌ی مه‌عریفی وزانستی به‌شدار نابن. به‌مه‌ش كه‌سێتی خۆیان له‌زۆر ڕووه‌وه‌ له‌ده‌ست ده‌ده‌ن. ته‌نانه‌ت به‌شێك له‌م پێشه‌نگانه‌ دوای ته‌واو كردنی خوێندنی باڵا وده‌مه‌زراندنیان له‌زانكۆ وپه‌یمانگاكان به‌هه‌مان هه‌ناسه‌ی پێشوو مامه‌ڵه‌ ده‌كه‌ن وله‌جیاتی گه‌ڕان به‌دوای زانیارییه‌كان ئه‌وا به‌دوای به‌رژه‌وه‌ندییه‌ میتریالیزمه‌كاندا ده‌گه‌ڕێن.

دووه‌‌م / خوڵقاندنی چه‌ندێتی له‌سه‌ر بنه‌ماكانی چۆنێتی.
له‌گۆمه‌ڵگا پێشكه‌وتووه‌كاندا چۆنێتی مۆتیڤ وهۆكارێكی سه‌ره‌كیه‌ بۆ له‌دایكبوونی چه‌ندێتی. چۆنیه‌تیش ده‌رئه‌نجامی هه‌وڵ وكۆشش وشه‌ونخونی وكۆكردنه‌وه‌ی ئه‌زموون ومه‌عریفه‌ت وزانیارییه‌كانه‌. گه‌ر كۆمه‌ڵگا له‌سه‌ر بنه‌مای چۆنێتی دامه‌زرا ئه‌وا گومانی تێدا نیه‌ ئه‌و كۆمه‌ڵگایه‌ پێده‌نێته‌ قۆناغی گۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نییه‌ت وپێشكه‌وتوخوازه‌وه‌. لێكۆڵینه‌وه‌ زانستییه‌كانی زانكۆ پێشكه‌وتووه‌كان به‌ردی بناغه‌ی گه‌شه‌ی ته‌كنه‌ڵۆژیا وفه‌لسه‌فه‌ ومه‌عریفه‌ته‌. خاوه‌نه‌كانیان وه‌ك كارێكی خولیایی وپڕۆفیشناڵی ڕۆژانه‌ سه‌رقاڵی گه‌ڕانن به‌مه‌به‌ستی دۆزینه‌وه‌ی زانیارییه‌ نوێیه‌كان. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ ئه‌م زانكۆیانه‌ ڕۆژانه‌ وساڵانه‌ له‌كێبڕكێ وململانێدان. ئه‌و ڕێزبه‌ندییه‌ش كه‌ساڵانه‌ ئه‌نجام ده‌درێت ده‌رئه‌نجامی ئه‌و هه‌وڵ وكێبڕكێیانه‌یه‌. به‌ڵام بابه‌ته‌كه‌ لای ئێمه‌ی كورد پێچه‌وانه‌یه‌ وكاره‌كانمان زیاتر ڕووكه‌شی و ڕووپۆشی ودووباره‌یه‌ یان لاسیكردنه‌وه‌یه‌كی بێ به‌رنامه‌یه‌. به‌ڵگه‌شمان بۆ ئه‌مه‌، هه‌تا ئێستا نه‌مان توانیوه‌ كێشه‌ كه‌ڵه‌كه‌بووه‌ قه‌تیسماوه‌كانی خۆمان چاره‌سه‌ر بكه‌ین وله‌هه‌موو شته‌كاندا پشت به‌ده‌ره‌وه‌ی خۆمان ده‌به‌ستین. گه‌ر ئێمه‌ كێشه‌كانی خۆمان له‌ڕێگه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌كانمان پێ چاره‌سه‌ر نه‌كرێت ئیتر چۆن وبه‌چ پێوه‌ر ویاسایه‌ك، له‌لایه‌كه‌وه‌، خۆمان به‌جیهانێكی پێشكه‌وتوو بناسێنین. له‌لایه‌كی تریشه‌وه‌ چۆن بتوانین ژماره‌یه‌كی مه‌عقول له‌نێو ڕێزبه‌ندییه‌كانی جیهاندا تۆمار بكه‌ین !

سێیه‌م / خولیای خوێندنه‌وه‌ و زانست
خوێندنه‌وه‌ وگه‌ڕان به‌دوای ڕاستییه‌ زانستی ومه‌عریفییه‌كان لای خۆێندكارانی زانكۆ پێشكه‌وتووه‌كان بۆته‌ حه‌ز وئاره‌زو ونه‌ریت. ڕۆژانه‌، بێ دواكه‌وتن، سه‌رقاڵی كارنامه‌ زانستییه‌كانی خۆیانن. هۆڵی خوێندن ده‌بێته‌ جێگه‌ی ئارگیومێنت وململانێ زانستییه‌كان. به‌هۆی كلتووری هێزی كه‌سێتییه‌وه‌ خوێندكاره‌كانیان پێش ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی به‌ زانكۆكانه‌وه‌ بكه‌ن پسپۆڕییه‌ك هه‌ڵده‌بژێرن ودواتر له‌ ئاینده‌دا ده‌بێته‌ به‌ردی بناغه‌ی كاركردن وزانستییان. زۆر ڕێزیش له‌پسپۆڕییه‌كه‌ی خۆیان ده‌گرن. به‌ڵام لای ئێمه‌ هێشتا خۆێندنه‌وه‌ نه‌بۆته‌ نه‌ریت به‌ڵكو زۆریش دژایه‌تی ده‌كه‌ین. خولیای زانست به‌مسقاڵ ده‌ست ده‌كه‌وێت. مه‌مله‌كه‌تی باوكسالاریشمان ڕێگه‌ به‌خوێندكاران نادات تا به‌مه‌یل وئاره‌زووی خۆیان پسپۆڕییه‌كان هه‌ڵبژێرن. ته‌نانه‌ت به‌هۆی له‌ده‌ستدانی كه‌سێتییه‌وه‌ خوێندكاران توانای پڕكردنه‌وه‌ی فۆڕمی وه‌رگرتن له‌ زانكۆكانیشان نیه‌. له‌لایه‌كی تریشه‌وه‌ پابه‌ندبوون به‌مۆدێله‌ میتریالیزمه‌كانی ژیان خولیایه‌كی زۆره‌ملێیی ده‌خوڵقێنێت. لێره‌دا سستمی حوكم به‌رپرسیاره‌ به‌وه‌ی بایه‌خ به‌چه‌ند پسیۆڕییه‌ك ده‌دات وله‌هه‌مان كاتدا له‌به‌های چه‌ند پسپۆڕییه‌كی تر كه‌مده‌كاته‌وه‌.

چواره‌م / بایه‌خدان به‌خاوه‌ن تواناكان
له‌زانكۆ پێشكه‌وتووه‌كانی جیهاندا به‌بێ جیاوازی ڕه‌گه‌ز وئایین وئایدیا وناوچه‌ بایه‌خ به‌خاوه‌ن توانا وداهێنانه‌كان ده‌درێت. به‌ڵام لای ئێمه‌ له‌لایه‌كه‌وه‌ كاره‌كه‌ به‌هه‌وه‌سبازی خاوه‌ن ده‌سه‌ڵاته‌كان به‌ڕێوه‌ ده‌چێت، له‌لایه‌كی تریشه‌وه‌ بایه‌خ به‌پێچه‌وانه‌كان ده‌درێت وخاوه‌ن تواناكانیش بێبه‌ش ده‌كرێن وبه‌ڵكو دووریش ده‌خرێنه‌وه‌ له‌كارنامه‌ زانستی وئه‌كادیمیاكانیان.

پێنجه‌م/ به‌ئۆتۆنۆمیكردنی مه‌ڵبه‌نده‌ زانستییه‌كان.
ئۆتۆنۆمی له‌ زانكۆ پێشكه‌وتووه‌كانی جیهان بۆته‌ یاسا وهیچ ده‌سه‌ڵاتێك ده‌ست ناخاته‌ نێو كار وباریانه‌وه‌. به‌ڵام لای ئێمه‌ ئه‌م ئۆتۆنۆمییه‌ به‌شێوه‌ی ئه‌وان به‌دی ناكرێت. گه‌رچی نموونه‌مان گه‌لێك زۆره‌ به‌ڵام نزیكترینیان دامه‌زراندنی پۆسته‌كانه‌ كه‌ به‌شێوه‌ فه‌رمی وئاشكراكه‌ی پشت به‌سیڤی وتواناكان ده‌به‌سترێت به‌ڵام به‌شێوه‌ شاراوه‌ ونادیاره‌كه‌شی ئه‌م سیڤییانه‌ كاری له‌سه‌ر ناكرێت وجۆرێكه‌ له‌چاوبه‌ستی. به‌مه‌ش ده‌زگا زانستی وئه‌كادیمی وپه‌روه‌رده‌ییه‌كان هه‌میشه‌ له‌ژێر هه‌ڕه‌شه‌ی نابابه‌تیدا دێن وده‌چن. به‌مانایه‌كی ڕوونتر گه‌ر هه‌ڵگری گه‌وره‌ترین وبه‌رزترین كه‌سایه‌تی زانستی وكارگێڕیی بیت به‌ڵام دوور بیت له‌به‌رپرسێكی باڵا ئه‌وا سیڤییه‌كان به‌بۆشایی ده‌مێننه‌وه‌.

شه‌شه‌م / بوجه‌ی تایبه‌ت
به‌و پێیه‌ی خوێندنی باڵا سه‌رچاوه‌ی زانست ومه‌عریفه‌ته‌ ئه‌وا ساڵانه‌ پێویستی به‌بوجه‌یه‌كی باشی دیاریكراو هه‌یه‌ تا كاره‌ زانستی وئه‌كادیمییه‌كانی خۆی پێ جێبه‌جێ بكات وه‌ك تاقیگه‌ وگۆڤار وگێڕانی كۆنفرانسه‌كان وبه‌شداریكردن له‌كۆنفراسه‌ نێو ده‌وڵه‌تییه‌كان. ئێمه‌ له‌م ڕووه‌وه‌ زۆر به‌لاوازی دێینه‌ به‌رچاو.

حه‌وته‌م / په‌یوه‌ندێتی
ئاڵوگۆڕی زانیارییه‌كان، له‌ڕێگه‌ی په‌یوه‌ندییه‌ زانستی ئه‌كادیمییه‌كانه‌وه‌، كه‌ره‌سته‌یه‌كی ده‌وڵه‌مه‌ندی گه‌شه‌ وداهێنانه‌. ئێمه‌ی كورد وه‌ك پێویست بایه‌خمان به‌ كاری په‌یوه‌ندییه‌كان نه‌داوه‌ وه‌ك گێڕانی كۆنفرانس وبانگه‌شه‌ی پسپۆڕان وزانایان وئه‌كادیمیان ومه‌شق وڕاهێنان وئاڵوگۆڕی لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ڕێگه‌ی په‌یج وسایتی تایبه‌تی وناردنی گۆڤار له‌ڕێگه‌ی پۆست. . . هتد. بۆ نموونه‌ هه‌تا ئێستا لێكۆڵینه‌وه‌كانی گۆڤاری زانكۆ _به‌شی مرۆڤایه‌تی، زانكۆی سلێمانی له‌ژێر زه‌مینی بیناكان به‌بێ ڕێزی فڕێدراون ئه‌مه‌ له‌كاتێكدا زانكۆ هه‌موو پێداویستییه‌كانیشی بۆ هه‌ڵسوڕاوانی گۆڤاره‌كه‌ دابین كردووه‌. یان گه‌ر بوجه‌یه‌كی باش له‌به‌ر ده‌ستدا بێت وزانكۆ ئازاد وخاوه‌ن ئۆتۆنۆمی بێت ئه‌وا ساڵانه‌ وله‌پشووی هاویندا پێویسته‌ به‌شێك له‌ مامۆستا وخوێندكارانی نموونه‌یی، وه‌ك مه‌شق وڕاهێنان، بنێرێن بۆ ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێم به‌مه‌به‌ستی سوود وه‌رگرتن وئه‌زموونی نوێ هه‌ر وه‌ك چۆن له‌زه‌مه‌نی مه‌لیكدا كاری له‌سه‌ر ده‌كرا.

هه‌شته‌م / پراكتیزه‌كردنی تیۆره‌كان
گه‌رچی دامه‌زراندن وخوڵقاندنی تیۆر كارێكی ئاسان نیه‌ وپێویستی به‌پێشه‌نگه‌كانه‌ به‌ڵام له‌میش قورستر كاركردن وپراكتیزمه‌كردنێتی. هه‌تا ئه‌مڕۆكه‌ ئێمه‌ی كورد به‌گشتی خۆمان نه‌دیوه‌ته‌وه‌ له‌دانانی تیۆرێك. له‌زۆربه‌ی حاڵته‌كانیشدا نه‌مانتوانیوه‌ وه‌ك پێویست كار له‌سه‌ر تیۆره‌ هاورده‌كانیش بكه‌ین. دیاره‌ ئه‌مه‌ش په‌یوه‌ندی به‌ڕێژه‌ی تێگه‌یشتنمانه‌وه‌ هه‌یه‌ كه‌وه‌ك پێویست نیه‌. له‌لایه‌كی تریشه‌وه‌ جوڵه‌ وچالاكییه‌كانمان به‌رامبه‌ر به‌پسپۆرییه‌كانمان وه‌ك پێویست نیه‌. ئه‌وانێكی ئه‌وروپایی ڕۆژانه‌ به‌بێ دواكه‌وتن سه‌رقاڵی گه‌ڕانن به‌دوای دوا زانیارییه‌كان به‌ڵام لای ئێمه‌ وله‌شیوێنی كاركردن ئه‌وه‌نده‌ی باسی سیاسه‌ت ودۆخه‌ سۆسیۆڵۆژییه‌كان ده‌كرێت ئه‌وه‌نده‌ باس له‌زانست ناكرێت. له‌مه‌ش زیاترله‌به‌شێك له‌ ڕێنماییه‌كانی به‌رزكردنه‌وه‌ی پله‌ی زانستیمان جۆره‌ ته‌مبه‌ڵییه‌كی لای مامۆستایان دروست كردووه‌ له‌كاتێدا ڕێنماكه‌ ڕێگه‌ی داوه‌ به‌مامۆستایانی سه‌رپه‌رشتیاری نامه‌ی ماسته‌ر ودكتۆرا كه‌سوودبه‌خش بن له‌به‌شێك له‌و نامانه‌ به‌مه‌به‌ستی به‌رزكردنه‌وه‌ی پله‌ی زانستییان كه‌ئه‌مه‌ نه‌ك له‌زانكۆ پێشكه‌وتووه‌كان به‌دی ناكرێت به‌ڵكو له‌زانكۆ عه‌ره‌بییه‌كانی كه‌نداویش بوونی نیه‌، به‌وپێیه‌ی ناكرێت وناشێت دوو جار سوود له‌نامه‌كان وه‌رگیرێت، جارێك به‌ده‌ستهێنانی بڕوانامه‌ بۆ خاوه‌نه‌كه‌ی، جارێكی تریش بۆ سه‌رپه‌رشتیار.

نۆیه‌م / چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان
لێكۆڵینه‌وه‌ به‌مه‌به‌ستی چاره‌سه‌ركردن داده‌مه‌زرێت وه‌ك ئه‌وه‌ی گه‌ر بۆشاییه‌ك به‌دی كرا ئه‌وا لێكۆڵینه‌وه‌كان بتوانن ڕێگه‌ چاره‌ی گونجاو بدۆزنه‌وه‌ بۆ پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌و بۆشاییانه‌. لای ئێمه‌ كێشه‌ وقه‌یرانه‌كان نه‌ك هه‌ر زۆرن به‌ڵكو زۆریش كه‌ڵه‌كه‌ بوون وده‌بن. ئه‌مه‌ له‌لایه‌كه‌وه‌ نیشانه‌ی ئه‌وه‌یه‌ كه‌په‌یوه‌ندی زانكۆ به‌كۆمه‌ڵگاوه‌ پساوه‌، له‌لایه‌كی تریشه‌وه‌ زۆربه‌ی هه‌ره‌ زۆری لێكۆڵینه‌وه‌كان به‌مه‌به‌ستی به‌رزكردنه‌وه‌ی پله‌ی زانستی ودواتر وه‌رگرتنی پۆست وبه‌رزبوونه‌وه‌ی مووچه‌ ئه‌نجام ده‌درێت. گه‌ر سه‌ر ژمێرییه‌ك له‌لێكۆڵینه‌وه‌ی پله‌ی پڕۆفیسۆره‌كان دوای به‌ده‌ست هێنانی ئه‌م نازناوه‌ بكه‌ین ئه‌وا ده‌بینین ژماره‌یه‌كی زۆر كه‌م به‌رده‌وام ده‌بن له‌نووسینی لێكۆڵینه‌وه‌. ئه‌مه‌ له‌كاتێكدا هه‌ستیارترین زه‌مه‌ن بۆ بیركردنه‌وه‌ و چاره‌سه‌ری كێشه‌كان خۆی له‌م نازناوه‌دا ده‌بینێته‌وه‌.

   پ.د.زاهیر لەتیف كەریم